Het bombardement van Dresden
In de nacht van 13 op 14 februari 1945 werd de Duitse stad Dresden door 1500 geallieerde vliegtuigen in puin gelegd.
Voor het VPRO-Programma Het Gebouw zocht verslaggever Theo Uittenbogaard overlevenden op van dit bombardement, dat deel uitmaakte van het eindoffensief tegen Duitsland.
De oorlog was bijna afgelopen, Duitsland stond op het punt door de knieën te gaan en Dresden was een doelwit dat niet verdedigd werd.
Het aantal slachtoffers wordt geschat op 25.000 doden en 30.000 gewonden. 70% van het centrum van Dresden was verwoest.
Beluister HIER de reportage van Uittenbogaard, die werd uitgezonden in Het Gebouw van 8 februari 1985.
Het begint op 27'05''
Maar als u bijvoorbeeld nog eens de stemmen wilt horen van overleden VPRO-coryfeeën als Arie Kleijwegt en Cor Galis kunt u gewoon alles beluisteren.
U hoort dan ook presentator John Jansen van Galen en inleider Roel van Broekhoven.
Het draaiboek
Complete tekst van deze documentaire:
VPRO-radio “Het Gebouw” 8 februari 1985
Het bombardement op Dresden
As-woensdag 14 februari 1945
ruis, muziekje
radio-bericht:
“Hier ist 12 hundert-12 mit Nachrichten für das Rheinland.
12hundert-12 bringt Meldungen von Front und Heimat für die Zivilbevölkerung der Rheinland-Gaue und der Saar/Pfalz”
muziekje
tramconductrice:
Mijn moeder war altijd doodsbang. Ze zegt: “Laat die zender…
Ik móet wat horen. Ik geloof er kein donder van. Van die Wochenschau in de bioscoop”.
Want die Wochenschau, doch… “
…en het nieuws. “Ik geloof er geen donder van!”
radio-bericht:
“12 hundert-12 bringt die heutigen Front-berichte:
In der Eiffel wurden die Amerikaner zu beiden Seiten vom Prüm gehalten. Die Amerikaner stehen immer noch am Westufer der Prüm. Weiter südlich in der Knöpfe der Ur und tune NL der Sauer sind flüssige Kämpfe im Gange…..
muziek
tekst tune NL(stem Arie Kleywegt):
In Het Gebouw weet u zich thans verbonden met de afdeling NL.
De afdeling NL is meestal leeg; onder een inderhaast neergeworpen landkaart rinkelt een eenzame telefoon.
Er liggen vliegbiljetten met onuitspreekbare namen.
De medewerkers van NL vertoeven aan gene zijde van de horizon, van waaruit zij soms van zich doen spreken door middel van krakende telefoonlijnen, onwaarschijnlijke anekdotes en verre verslagen.
“If the sky is the limit; this must be NL”
muziek fade over/
ruis, kraak
radio-bericht:
“In Dresden, dass, nach die gestrigen Anglo-Amerikanischer Terror-Angriffe, völlig das Gepräge einer Frontstadt angenommen hat, wüten Heute noch gewaltige Brände im Stadtzentrum.
Durch beissendem Rauch….”
tramconductrice:
Alles lag, alles vol rotzooi. En dooien. En alles. Maar ja. Je weet niet hoe je het voor mekaar krijgt, maar: “We zien wel. Wèg!” Enkel maar: “wèg”. Alles laten staan. Niet eens m’n handtas! Dat, vergeet je. Je laat alles staan…
- Wat je altijd klaar had staan om te vluchten ?
Ja. Om te vluchten. Niks meegenomen. Enkel die deken om je heen en het leven redden, hè. Dat is het echte instinct; dat je wegkomt. Het was verschrikkelijk…
En ik dacht, ik zeg tegen m’n man: “Dat zijn allemaal kínderen. Al die kinderen zijn allemaal dood”. Want ik zag geen grote mensen.
Maar dat bleken grote mensen te zíjn. Die verbrandden half; dat zag je aan dr haren en dr ringen aan dr vingers. Je wordt klein, als je verbrandt.
Als je dat zo meemaakt, dat zou ik nooit meer willen meemaken, zoiets.
muziek
ouverture Madame Butterfly
commentaartekst:
Nu veertig jaar later weet nóg niemand precies hoeveel doden die nacht in Dresden vielen.
De nacht van 13 op 14 februari 1945. Vastenavond / As-Woensdag.
Er zijn schattingen gedaan: dertigduizend, vijftigduizend, zeventigduizend en zelfs honderdveertigduizend.
In elk geval: duízenden doden. En “voor niks”, zoals ze later zeiden, want de oorlog was toen toch bijna voorbij.
tramconductrice:
Ik begrijp dat allemaal niet. Waarom moest dat ? Want, bijna de oorlog afgelopen.
Ja, ze hebben Londen en al die… Zíj zijn er mee begonnen, hè. Dan kan je dat toch verwachten.
Wij hebben altijd gedacht: De oorlog is bijna afgelopen en Dresden laten ze wel staan. Niemand verwachtte…
De meesten gingen niet eens in de kelder, die bleven boven -er was wel eens alarm natuurlijk, maar dat werd meteen weer afgeblazen.
-Hoe was het op die 13e februari ?
Een gewone dag als alle andere ?
Het was Festnacht; Vastenavond. Carnaval. Allemaal verkleed en vrolijk en zo.
Dat was ’smiddags geweest. Kinderen met rolschaatsen.
Ik zie m’n dochter zó nog voor me, door die straten. Ze was als clown; met een puntmuts met zo’n grote kraag. Een pakje, had m’n moeder gemaakt, dat had ze aan. Ik kan dr zo…
Die dingen herinner je je.
En ik was gewoon op de tram. Ik moest gewoon werken; ik had tot half 9 dienst. Dus ik ging om half 9 ’s avonds naar huis.
Thuisgekomen. Nog even zitten. Breien. Radio aan. Je weet wel.
M’n dochter lag al in bed, dat weet ik nog. En in één keer gaat dat ding beginnen…
-Het alarm…
Ja. Je was een beetje laks. Je wilde niet. Maar iedereen was aan het schreeuwen:
Je moet naar beneden. Dus dan ga je rennen. Je tas had je klaarstaan en een klein koffertje, met je papieren enzo. Dat nam je dan mee naar beneden.
M’n dochter uit bed. Die heb ik geloof ik, niet eens aangekleed. Want, ach, ‘t is toch maar voor eventjes. Straks weer naar boven. ‘t Was wel eens meer geweest.
-En uw man was er ook ?
Die was er ook; we woonden met z’n drieën.
-Waar woonde u, op welke verdieping ?
Vier hoog. In van die grote huizen. Want toen was er ook al woningnood.
Wij werkten vroeger op de kermis, dus wij woonden bij m’n moeder. We hadden geen eigen woning.
Nou ja; wij naar beneden en daar begón het al…
muziek
ouverture Madame `Butterfly
commentaartekst:
Het bombardement op Dresden was niet nodig. Er werden geen fabrieken getroffen, geen verkeersknooppunten en geen militaire installaties. Vrijwel alleen maar huizen. Huizen met burgers erin.
Er woonden toen 750 duizend mensen in Dresden -dat is netzo veel als nu in Amsterdam. En de stad zat vol met vluchtelingen. Weggevlucht van de oorlog,- naar Dresden, natuurlijk. Want Dresden was een Rodekruisstad, die stad moest wel veilig zijn.
En Dresden was een kultuurstad vol prachtige gebouwen uit de Barok en die hadden ze altijd ontzien, -de hele oorlog al. Twee keer maar, waren er een paar bommen gevallen op de buitenwijken. En in januari 1945 hadden ze zelfs de ‘FlaK’ maar weggehaald; het luchtafweergeschut even buiten Dresden.
Dat hadden ze dáár toch niet nodig, dachten ze.
muziek fade langzaam uit
postbesteller Hofman:
Een schitterende stad. Het is ook uit de beschrijvingen bekend als het ‘Florence aan de Elbe’. Het was een Barokstad. Schitterend mooi. Ik voelde me erg thuis. Een stad met een heel eigen sfeer. Een culturele sfeer. Ja. Maar ja, er is zoveel verwoest. Wèg. Wat voorheen was -móói was. Die koperen daken alleen al. Die je daar nog vindt op de oude paleizen, maar dat was hier ook op particuliere woningen. Als de zon over de stad onderging was dat iets schitterends om te zien!
commentaartekst:
De PTT-er Hofman uit Hilversum, zat toen ook in Dresden. Werkte bij de Post. Hij moest wel: Arbeitseinsatz.
Hij zat daar met 75 collega’s, allemaal van de PTT, allemaal uit Nederland.
En nóg één: Martin Visser. Ook als jongen van 24 jaar uit Rotterdam weggehaald.
Moest zich in Dresden melden, in april 1944:
Martin Visser:
Het eerste wat me opviel was, dat er allemaal dames op straat liepen met lange avondjurken.
Toen ik ernaar vroeg, toen zeiden ze…
Ik kwam dat station voor ‘t eerst uit: Prager Strasse, dames, avondjurken, en heren, mooi aangekleed.
"Ja", zeiden ze, "die gaan naar de Opera". Het was om een uur of 6 ’s middags.
Die Opera begon op rare tijden, zodat de mensen weer vroeg thuis konden zijn.
Er was geen Sperrzeit, maar vanwege de verduistering hielden ze die voorstellingen toch wel zo vroeg mogelijk-
Wat mij ook opviel, dat je bij restaurants gewoon naar binnen kon kijken. En dan zag je strijkjes!
Dat leven ging daar gewoon door…
muziek
aria Madame Butterfly
commentaartekst:
Inge Bollinger wóónde in Dresden. Haar broer stond aan de FlaK in Tsjecho-Slowakije.
Zelfs haar zwaarzieke vader was opgeroepen, terwijl hij toch sociaal-democraat was en niks van het Nazi-regime moest hebben.
Zij was 17.
muziek loopt door
Inge Bollinger:
Ik heb met 17 -ik was net 17 geweest- heb ik van het bedrijf een kaart voor de Opera gekregen. En ik was nóóit in onze grote Opera geweest.
Een héél beroemde Opera in Dresden. Met Madame Butterfly.
Nu huil ik snel en ik leef helemaal mee. Dus ik was daar aan het huilen! Madame Butterfly steekt zich toch dood op het laatst ?
In de tram heb ik nòg gehuild.
Mijn moeder zegt: “Jij moet nodig nog es naar de Opera! ”
Daarna ben ik nooit meer in de Opera geweest, want toen werd ie gebombardeerd.
Is wel weer hersteld, heb ik gehoord.
De Opera was het mooiste.' De Opera'. 'Het Zwinger'. 'De grosse Garten'. 'De katholieke Hofkirche'. 'Het Schloss'…
muziek loopt door
larmoyante aria
commentaartekst:
Nu moeten we het niet te mooi maken. Het was tenslotte oorlog en Duitsland was begonnen.
Had Oostenrijk ingelijfd. Tsjecho-Slowakije ingepikt. Polen binnengevallen. Nederland bezet, België en
half Frankrijk.
En het had een nietsontziende luchtoorlog gevoerd tegen Engeland; het regende bommen op Londen. Coventry werd met de grond gelijk gemaakt.
sferische muziek
Duizenden burgers waren omgekomen en duizenden militairen. En van de miljoenenslachtingen in de concentratie- kampen wisten de meeste mensen nog niet eens.
Alleen met grootst mogelijke militaire inspanning konden de Duiste legers tot staan worden gebracht, en teruggeslagen.
Alleen een gezamelijke campagne van Amerika, Engeland en Rusland had kans op succes.
De Russen hadden het duitse Oostfront gebroken.
In 1944 was de invasie in Normandië gelukt.
De geällieerde bombardementen in Duitsland richtten aanzienlijke schade aan aan de duitse oorlogsindustrie.
sferische muziek
Peter Goldie:
When I went up for briefing, the briefing-board, was covered by a large white sheet. The briefing officer then took the sheet away from the briefing-board, and
to my hórror, I saw the word: DRESDEN….
Goldie op de achtergrond
commentaartekst:
Peter Goldie was boordschutter bij de Britse Royal Air Force.
Tot z’n verbijstering kreeg hij opdracht naar Dresden te vliegen.
Hij had op school geleerd dat Dresden een prachtige stad was.
Er zouden 800 tot 850 vliegtuigen een bombardementsvlucht uitvoeren.
Hij zat in de tweede aanvalsgolf. Tussen 1:20 uur en 1:45 uur, op 14 februari 1945, zou de aanval plaatsvinden.
Dresden moest gebombardeerd worden omdat er troepen- concentraties geconstateerd zouden zijn.
De stad zou moeten branden.
sferische muziek
Peter Goldie:
It didn’t seem to matter so much about the refugees.
But those troop concentrations had to be stopped. And the only way to stop them was to bomb them. And in particular use fire-bombs…
muziek
koor uit Ave Verum van Mozart
Martin Visser:
Wat ik een keer heb meegemaakt.
Toen ging ik naar de Hofkirche en daar was een gezongen mis, het Ave Verum van Mozart, en toen stond ik net op het punt om over te steken naar de Hofkirche, en toen kwam er zo’n stel SA-mensen aan.
Met vaandels en die bruine hemden aan, hakenkruizen op de mouwen. Ik sta -net als een Hollander “wat heb ik daar mee te maken?”- ik sta met m’n handen in m’n zakken ernaar te kijken. Misschien had ik nog wel m'n dom open mond ofzo.
Ik weet het niet, maar in ieder geval, ik reageerde helemaal niet.
En toen komt er zo’n dikke Duitser uit die rij lopen: “Of ik van gisteren was?”
Ik zeg: “Nou dat ben ik niet, maar ik werk nog niet zo lang in Duitsland”
Toen draaide hij zich om en ging ie weer weg. Daar heb ik geluk mee gehad.
Want ik heb gehoord, in het Rijnland, zelfs in ‘33, zijn daar mensen om in elkaar geslagen, die weigerden de Hitler-groet te brengen.
muziek Ave Verum
commentaartekst:
De aanval van Dresden was bedoeld om het moreel te breken van de militairen aan het front en hun aanhang thuis.
Misschien een logische gedachte, maar emotioneel bleek het niet te kloppen.
Aanvallen gericht tegen de burgerbevolking blijken nóóit het moreel te breken.
Integendeel.
kraak, muziekje
een radiobericht:
“Hier ist 12 hundert-12 mit Nachrichten für das Rheinland. 12 hundert-12 bringt Meldungen von Front und Heimat für die Zivilbevölkerung der Rheinland-Gaue und der Saar/Pfalz”
muziek en
radiogeluid
Inge Bollinger:
Het begon eigenlijk gewoon.
Ik ben naar het bedrijf gegaan. Hele dag gewerkt. Abends gewoon naar huis. We hebben 6 uur gegeten. Also we waren met z’n drieën thuis. Ja.
Ik heb afgewassen, want mijn moeder moest in de stad, naar haar vriendin.
Ik nam een boek.
Beetje de radio aan. Dat wurde damals ‘Goebbels Schnauze’ genoemd, moet ik erbij zeggen. Mijn vader had dat woord uitgevonden. Want het war een hohe, lange apparaat.
En mijn jongste broer had altijd die zender aan het zoeken met die vliegtuigenberichten. Wanneer wat op Berlijn vloog enzo.
Dat mochten we niet. Dat was verboden, maar hij had toch die zender gevonden.
Was niks te horen.
Om die tijd dan, om 7 uur, half 8. Niks te horen.
Eerst later hoorden wij…
hoorde hij, dat vliegtuigen het Duitse gebied binnengedrongen waren.
Ik zeg: “Oh, wenn dat dan weer niet Berlijn ist”; Berlijn wurde ja, voortdurend bombardiert.
Het was half 10.
“Ho”, zeg ik, “Mudde möchte mal auch na’ Haus kommen”.
Wij noemden mijn moeder ‘Mudde’, dat is Saksisch. “Ze blijft te lang weg.”
Nu weet ik niet meer precies de tijd, maar met ene keer was die Voralarm en mijn moeder wás er nog niet!
En ik hád de zenuwen.
Zeg tegen mijn broer: “Luister nou, waar die vliegtuigen naartoe gaan !”
“Ja. Ik ben am luisteren, maar da sind zoveel storingen!”
Hij had óók al de zenuwen gekregen, omdat mijn moeder nog niet thuis was.
En hij am zoeken. En ik hád het niet meer.
Maar wanneer Voralarm is, dan rijden ook die trams niet meer.
Want de mensen moeten uitstappen, en de bestuurder gaat natuurlijk ook naar huis, zo snel mogelijk.
Maar wij vermoedden toch niet…
Op ene keer: “Ha!” Mijn moeder kwam. Lopend.
Ik heb nog gevraagd: “Waar ben je dan uitgestapt ?”
“An de…” -oh, die is nog naar een doktor genoemd- “de Semmelweisstrasse.”
“Ach”, sagte ik, “das war ja nog dichtbij.”
“Ja”, zegt ze, “maar ik ben gerènd!” Zegt: “Ik hatte me de Angst gekregen!”
Was ze net binnen, gíng die siréne! Ik zeg: “Günther, heb je…”
“Ja,… Richting Berlijn!”
Mijn moeder zegt: “Kom, we gaan naar de kelder. Kom, Günther, ga dan mee.”
“Nee, ik blijf luisteren”. Hij ging niet mee. En we hóórden die bómmen al!
Daar was mijn broer nòg boven! Hij kwam niet naar beneden.
En mijn moeder en ik, wij waagden het niet naar boven te gaan.
Wij bleven maar in gebukte houding, in de kelder.
En we hadden één oude man in de kelder en één soldaat, die op verlof was.
Alles andere waren vrouwen en een paar kinderen.
En die soldaat zei: “Dat zijn de Engelsen”.
Ik zeg: “Hoe weet u dat ?”
“Ja, dat is dat lichte geluid. Wanneer dat Amerikaner zijn dan is dat zware geluid. Dat zijn zwaardere bommenwerpers”.
Nou, wij hadden daar damals helemaal geen verstand van… Wij hoorden alleen die bommen.
Ik weet het niet: heeft dat een half uur geduurd ? Drie kwartier ?
Kwam de sirene: het was voorbij…
Mir was zo misselijk. En mijn moeder was hélemaal wit.
“Ho”, zegt ze, “dat hebben we nog nooit meegemaakt. Dat is in de stád geweest. Ik ben nèt terug uit de stad”.
En het brándde al.
Wij zagen vanuit onze straat één vuurzee !
Nou. We gingen naar bed. Wij dachten: het is voorbij. De aanval is over.
Wij kleedden ons uit en gingen naar bed.
Ja, even met de buren nog napraten, niet dat we zo vlug naar bed gingen.
Even nog controleren, of dáár niets gebeurd was, of daar. In het huis of op het dak. Er was niks.
We gingen naar bed.
-En de stad brandde…
De stad brandde, ja. Naar bed. En met ene keer komt daar wéér alarm!
aanhoudende toon
Peter Goldie:
Now, on this particular trip we met very little opposition. No nightfighters.
No FlaK. We travelled for approximately 4 hours. This is roughly a 1600 mile round-trip. The trip lasting about 9 hours 50.
Now on approaching the city of Dresden, the crew upfront
-you must remember; I am the rear-gunner, I am in the rear of the aircraft, and I am the one that sees Dresden last-
and I could hear my crew talking amongst themselves.
That is the bomb-aimer, the flight-engineer and the skipper, the pilot, they could see the flames from roughly 200 miles away.
And I think, they were greatly shaken by it as well.
Eventually we are aproaching the city.
You could hear the master-bomber, above us, at about 21-, 22-thousand feet, which was a Mosquito.
And the master-bomber was giving instructions where to drop the bombs on which markers.
We were to bomb on the blue T.I.-markers.
Right.
We’re coming in right over the city.
The bomb-aimer takes charge of the aircraft.
Bomb doors are opened.
We are steady on our bombing-run IN.
The bomb-aimer releases the bombs.
You could feel the aircraft lift, as the bombs are released.
We keep steady.
On a steady course.
Because, the pilot then, must take the photograph.
The photograph is taken.
Bomb doors are closed. And then we get out as quick as possible….
commentaartekst:
Op weg naar Dresden ondervond de bommenwerper van Peter Goldie weinig tegenstand. Geen jagers. Geen FlaK.
Vier uur was het vliegen naar Dresden. 1600 mijl heen en terug. Voorin zagen ze stad op 200 mijl al branden.
Ze kregen orders op de blauwe markering hun bommen af te werpen.
Bomluiken open. De bomrichter liet zijn bommen vallen.
Ze voelden het vliegtuig omhoog gaan, bleven op koers, namen nog een foto en gingen er zo snel mogelijk ervandoor.
stem Peter Goldie fade op:
…and even though, we were on 19 thousand feet, it seemed as if we were only on 3000 feet, right on them.
It was an incredible feeling. We were illuminated by the fires…
The underside of the aircraft was all lit up.
My turret was completely illuminated by the fires.
Then we turned on the target and we were heading for home.
Now, as we were heading for home I could see these fires burning, and burning, and burning, as we got further and further away,
maybe 200, 300 milesI could still see the city of Dresden burning.
commentaartekst:
Veel van de Hollandse PTT-ers waren middenin de oude stad ondergebracht.
Ze woonden in een oud magazijn. Sliepen op stapelbedden. En er was een krakkemikkige schuilkelder. Precies dáár vielen de bommen.
Bij de eerste aanvalsgolf drieduizend brisantbommen en vierduizend brandbommen.
Bij de tweede aanvalsgolf 1477 ton brisantbommen en 1186 ton brandbommen.
PTT-er Hofman:
Toen zijn een aantal andere jongens, mannetje of vijf, waar ik bij was, wezen proberen om de Galerie Strasse uit, richting Schloss te komen, naar de Elbe.
Daar ben ik mee op pad gegaan en bij de eerste de beste zijstraat loeide een enorme vuurstorm.
Een groot vuurscherm, dwars over de straat waar ik heen moest.
Dat zag ik niet zitten.
Die andere jongens zeiden: “Kom op” en die zijn door de vlammen gegaan.
Ik heb dat niet gedaan.
Je had die vlammen… maar vooral omdat ik niet wist wat er àchter die vlammen, achter dat vuurscherm, zat, dáár deinsde ik voor terug.
Toen ben ik alleen weer terug naar het Lager gegaan en bij de ingang staan wachten.
En me afgevraagd wat ik zou doen.
Kan ik naar de Altmarkt ? Ga ik naar de Postplatz ? Of de andere kant op ?
Toen ben ik naar de König I Strasse gegaan, daar kwam je dus op de Altmarkt.
De Altmarkt was één grote vuurzee.
Richting Postplatz ook, de Wilsdruffer Strasse was één grote vuurzee.
Daar kon je niet ver kijken, vanwege de vlammen.
Op de Altmarkt bevond zich een enorme blusvijver -een heel groot bassin van beton- 3 meter diep -dat wisten we niet.
Maar voorheen hadden we al eens gezegd, als er brand komt -had ik tegen die jongens gezegd- dan spring ik in die vijver; dan ben ik nat en dan kan ik niet verbranden.
Ik ben blij dat ik dat niet gedaan heb, want…
Er zijn een heleboel mensen die dat wel gedaan hebben.
Die vijver kon je wel in, maar niet uit; er zaten geen klim-ijzers in.
Daar zijn werkelijk honderden, duizenden mensen om het leven gekomen, doordat ze in die blusvijver sprongen, brandend en wel, in de hoop daar redding te vinden.
Maar het water werd bloedheet. Door de hitte.
Er zijn mensen waarschijnlijk levend gekookt.
Rondom die vijver vonden ze later honderden lijken. Verkoold.
Duizenden mensen zijn daar om het leven gekomen.
sferische muziek
Hofman vervolgt:
Goed ik ben verder gegaan, over de Pirnaischer Platz.
De König Johann Strasse was aan één kant, aan de linkerkant, nog onbeschadigd. Er stond een groot gebouw.
Aan de andere kant brandde het. Daar was ook veel puin op straat.
Hele grote stukken.
Graniet.
Je moest heel voorzichtig zijn.
Blindgangers kon je niet zien, dus je moest goed uitkijken waar je liep. Dat was niet eenvoudig.
Want het zicht was niet geweldig. Er stond een enorme storm.
Ik heb grote stukken hout… enorme dakbalken, horizontaal door de lucht zien vliegen. Brandend en wel.
Ik kon dus bij de Elbe komen, omdat daar aan de Elb-Ufer onderaan de Brühlsche Terrasse waren.
Wijnkelders, onder de bruggen, die boogbruggen, waren ruimtes waar je eventueel kon schuilen.
Want daarop was je erg op beducht, natuurlijk.
Bij de Carola Brücke ben ik niet gebleven, want ten eerste vonden we onder de Carola Brücke en omgeving vonden we al zeer veel doden liggen.
Eigenlijk heb ik in de hele aanval op Dresden, bewust maar één dode gezien.
Dat was de eerste. Dat was een vrouw.
Ze was zwanger.
Ze was dood.
Lag op haar rug.
Dikke, bolle buik.
En de wind woei steeds die rok op en neer. Daar bleef ik bij staan kijken.
Toen tikte een van m’n maats, ik meen een jongen uit IJmuiden, me op mijn schouder: “Die heeft jouw hulp niet meer nodig, jong”…..
(Hofman stopt)
muziek
…”Je kunt wel doorlopen”
En toen zijn we dus verder gegaan.
Zijn we langs de Elbe verder getrokken.
En toen kwam de tweede aanval. Het was toen inmiddels half 2 geworden, meen ik.
-Geen alarm ?…
Nee. Dat kon niet. Want de hele stad stond in brand en het luchtalarm werkte uiteraard niet meer.
Dat was zondermeer al duidelijk.
Want het hágelde er bommen. Van allerlei soort.
Dat heeft, ik meen, 35 minuten geduurd. Ik weet het echt niet meer. Begrip van tijd, had je helemaal niet. Het ging achter elkaar door. De ene aanvalsgolf na de andere.
Ik heb later begrepen dat ze op verschillende hoogten vlogen.
Ik weet zeker dat ik Lancasters heel laag heb zien overkomen. Op een hoogte van enkele honderden meters. Dat ik bomluiken open zag.
Maar zoveel tijd had je niet om te kijken, trouwens. Het was een volkomen waanzinnige toestand.
-Kon je wat horen ?
Het is heel raar. Het was een zeer oorverdovend lawaai.
Aan de andere kant hoorde je álles. Je hoorde kinderen om hun moeder gillen. Moeders om haar kinderen. Je hoorde de ruiten breken. In de woningen.
Zodra dat gebeurd was, de mensen schreeuwen.
Het was een geschrei dat ten hemel ging. En…
(Hofman snikt en kan niet verder)
-Zullen we stoppen ?
…..
Het was werkelijk een hèl.
Het ene ogenblik lag je te bidden.
Het andere ogenblik lag je te vloeken.
Naast me lag een vrouw met een kind. ‘t Kind riep om haar moeder. En de moeder om haar kind. En… ja…
De meest gekke dingen: er kwam weer zo’n bommenhagel naar beneden, en begonnen de mensen aan het rennen -dat deed je zelf trouwens ook- want het was vaak een kwestie van leven of dood, of je bleef liggen of dat je opstond.
Toen viel er jongen, die liet zich op me vallen, -die ik wel kende uit Utrecht- en die lag bovenop me. En ik was zielsgelukkig.
Ik denk, god, als jij nou maar blijft liggen, dan breng ík het leven er af. Maar goed… dat is natuurlijk onzin…
…..
Even later sprong ie weer op, kroopt ie, en toen kwam ie onder een boom te liggen.
Een boom die in brand stond. En daar stonden wat takjes in brand, misschien zo dik als mn vinger. En ik was doodsbang dat dat…. takje… op hem zou vallen.
Ik sprong overeind om hem te waarschu…
Even later lag ik weer op de grond…
zachte infade blaasmuziek
…toen kwam er een geweldige klap. Dat suisde.
Dat hoor je.. -dat is gek- of iets dichtbij is of verweg….
cross naar zang
‘Onward, Christian Soldiers’
commentaartekst:
Hofman kan zich niet herinneren, daar en toen, iemand anders te hebben gezien.
Maar er waren honderden mensen naar de Elbe-oevers gevlucht.
Ook z’n collega Martin Visser.
‘Onward, Christian Soldiers’ crosst naar stem,
en blijft hoorbaar
Martin Visser:
Je ligt daar en als je opstaat, dan ben je verloren.
Want iemand die staat -ook aan het front- daar is de trefkans het grootst.
Ik lag ook met mn mond open.
Want ik had gehoord met andere bombardementen, dat je longen kunnen scheuren, van de luchtdruk. Dus ik lag met mn mond open.
Of het geholpen heeft, ik weet het niet. Je doet dingen.
Ik had er veel over gelezen. Ik denk: plat liggen en voor de rest maar afwachten.
-Kan je dingen waarnemen ? Of ben je alleen maar met jezelf bezig ?
O. Ik had nog gevoel voor humor ook nog. Voor zover dat te pas kwam.
Ik had de hele tijd in mn hoofd dat liedje “Onward Christian Soldiers”…
Ik was echt wel kwaad op die vliegers boven me.
Maar ik had óók in mn hoofd dat “Onward Christian Soldiers”, maar waarom dat door m’n hoofd spookte, ik weet het niet.
Want het was niet christelijk meer, hoor.
‘t Was vréselijk…
En je zou zeggen, je denkt aan thuis. Dat heb ik niet gedaan.
Of een ander dat wel…
Ikzelf niet. Op dat moment.
muziek break tune NL
tekst break:
In Het Gebouw weet u zich tot half 3 verbonden met de afdeling NL.
….
Brieven, berichten en verslagen uit die onmetelijke wereld aan gene zijde van onze landsgrens.
muziek break NL
cross naar muziek
en naar
commentaartekst:
In de nacht van 13 op 14 februari 1945 werd in één massale geallieerde aanval Duitslands mooiste stad in puin gelegd.
Soundtrack geallieerde propaganda film:
geluid van bommenwerpers, mitrailleurvuur en vallende bommen
“Dresden ist nicht das letzte Ziel der Bomber”
“A city is literally wiped out before your eyes”
“Eine Stadt wird vor Ihren Augen buchstäblich ausgelöscht.
In diesem Inferno wird es kein Leben mehr geben.
Stadt für Stadt stirbt das Nazi-Reich”
“City by city the Nazi-Reich is dying”
“Die Maschinerie des Bomben-Krieges laüft weiter. Fast automatisch”
cross naar muziek
commentaartekst:
Dresden de kunststad aan de Elbe waar duizenden vluchtelingen hun heil hadden gezocht, omdat ze dáár veilig zouden zijn, brandde drie weken later nog.
Boordschutter Peter Goldie van de Engelse Royal Air Force keerde na zijn bombardementsvlucht veilig op zijn basis in Engeland terug.
Peter Goldie:
The following day… not so much that day, because you were tired and exhausted… than you begin to talk amongst yourselves.
We still couldn’t understand why we went to the city of Dresden.
But, as I said, you have to carry out orders.
sferische muziek
commentaartekst:
Peter Goldie was geschokt door de ramp die hij had moeten veroorzaken.
Maar, orders waren orders -óók in Engeland.
muziek
Diep in Duitsland was op dat moment een vrouwentransport onderweg. Maandenlang werden 50 vrouwen, Nederlandse, langs alle kampen gesleept. Maar de kampen waren overvol in die tijd. Nel Voogd hield een dagboek bij.
Nel Voogd leest voor:
Nel Voogd:
“En verder ging het…
Op een maannacht reden we door Leipzig.
Natuurlijk was heel Duitsland verduisterd.
Spookachtig staken de silhouetten van de gebombardeerde industrieën, fabrieken en huizen af tegen een donkerblauwe met zilver overgoten lucht.
Een vreselijk bombardement in de verte, in de laagte, op Dresden.
Het vuur -fosfor- viel letterlijk uit de hemel, zoals het ook in de Openbaringen staat.
En hoewel we nog enige kilometers, midden in de natuur, van Dresden verwijderd waren, dánste onze treinwagon op de rails.
Het sprong, letterlijk, omhoog.
Een zwavelgele en groene damp hing over Dresden.
Het geweld was niet van de lucht.
De Aufseherinnen vluchtten de bossen in. En de wagens in het open veld, maar op en neer dansen.
Gek, -bang waren we niet.
We zeiden -niet wetende hoe wreed die uitdrukking was- : “Het gaat goed !” ”
- U riep tegen elkaar: “Het gaat goed!”
Ja! Het gaat goed! Natuurlijk!
Ze werden gebombardeerd door de Amerikanen.
Daar waren we blij mee.
Ik vond het vreselijk voor die mensen die omkwamen, dat niet, maar wij dachten: dit is het begin van het einde!
Dan zijn we gauw bevrijd. Dat heeft nog wel een tijd geduurd, hoor. Eer we eruit kwamen.
aria uit Madame Butterfly
commentaartekst:
Dit is het verhaal van gewone mensen. Een beetje dapper en een beetje bang. Ze hadden geen van allen oorlog gewild, maar nu die er toch gekomen was, waren ze alleen maar geinteresseerd in hun overleving.
Hoe dan ook.
Een beetje dapper. Een beetje bang. Inge Bollinger.
muziek
crosst naar
Inge Bollinger:
En de andere ochtend dan, zeg ik tegen mijn moeder: “Mudde, ik moet naar mijn bedrijf toe. Ik moet weten of ik moet werken gaan. Ob dat nog staat !”
Mijn bedrijf ging schijnbaar boven alles! Damals.
“Ja”, zegt mijn moeder, “ik ga mee”.
Mijn broer bleef thuis. We moesten lopen. Trams reden niet. Over de brug.
De brug was nog in orde. De treinen stonden. Niks zag ik dat kapot was. Of, ik heb niet goed gekeken. Alleen maar naar dat bedrijf. Vlak over die brug.
Naar het bedrijf. Beschadigd.
De chef zegt tegen me: “Nou, Inge je hoeft niet komen te werken. Het is hopeloos. We kunnen helemaal niets meer produceren. Het is teveel beschadigd. Ga maar weer lekker naar huis.”
Dan zijn wij naar huis. Zijn we net binnen. Komt mijn zúster aan ! Die is mèt de fiets, kilométers gefietst. Ze zegt:
“Inge”, zegt ze, “ze hebben daar de krant kunnen lezen! Ze hebben kèrstbomen over Dresden afgezet. Om alles precies te kunnen zien!” Schijnbaar.
Dresden had geen afweer. Er was geen FlaK-geschut en er was geen vliegtuig in de lucht.
Dresden war -hoe zal ik zeggen- een húlpeloze stad.
En deshalb konnten sie auch de gang gaan. Ze hebben zo weinig in de straten gesmeten.
Maar precies in de villa’s. In de villawijk waar ik Franse les had. Die is daar ook mit umgekommen, de lerares.
Precies -niet in de tuinen- precies in het huis. Voltreffers. Precies in de huizen.
-’t Was bedoeld voor de burgers ?
Dat heb ik, damals…
Ik neem het vandaag nog aan. Want zo’n grote industrie bezat Dresden niet.
We hadden wel kleinere fabrieken. Wij maakten schroefjes en moertjes, dat weet ik nog. Dat ene bedrijfje.
-En jullie huis was nog intact…
Ja. Ons huis was nog intact. En ook de straat. Maar de bínnenstad…
Het was gewoon die hele binnenstad. Het was één vuurzee.
En vooral die storm was zo erg. De vuurstorm. Ik zegde… Ik wist niet wat dat was. Ik zeg tegen mijn moeder:
“Wat is dat toch voor een rare, harde storm! We hebben toch helemaal geen stormweer gehad”
En toen zijn we natuurlijk naar huis…
Hoe laat was het ? Was het 10 uur ? Was het half 10 ? Ik weet het niet meer…
Ik weet alleen dat mijn zuster totáál aufgehetzt… kwam ze op die fiets aan…
Ik zeg: “Traudl..!”
“Ja, ze wilden me niet over die brug laten. Over de Elbe. Ik móest naar jullie toe. Ze hebben daar de kránt kunnen lezen; zó’n vuur, zó licht dat het was; kilométers ver weg !”
Waar zij toen was, hè, in het Pflichtjahr.
“Over de brug. Ik heb mij daar doorgewrongen door de politie. Ik móest op de brug. Ik móest naar jullie toe.”
Wij waren net binnen -mijn zuster ook, wat een geluk- komt de dèrde aanval; de Amerikanen.
En daarna.
Dan hebben wij ons niet langer opgehouden. Eten ingepakt. Geen kleren. Eten ingepakt.
We gaan naar Dresden-Radebeul, dat ligt een ietsje buiten de stad.
Naar de Elbe.
En dat was een lopen: tweeënhalf tot drie uur hebben we nodig had om dat tuinhuisje van die vriendin, die in de stad was, waar mijn moeder de avond ervoor een bezoek had bracht, om dat op te zoeken.
En dat huisje is een heel klein ding. We waren met z’n vieren.
En die vriendin was er niet.
En mijn moeder zegt: “Zij is zeker omgekomen. Dat kan ze niet gehaald hebben.. Uit die vlammenzee… Wie daar uitgekomen is…”
Twee dagen later kwam ze aan.
Zwart!
Ze zag eruit!
Verbrand! De kleren in stukken!
Zegt mijn moeder: “Waar kom jij vandáán ?”
“Ik weet het niet meer”, zegt ze, “ik weet het niet meer.”….
muziek
commentaartekst:
Bij de aanval op Dresden kwamen duizenden mensen om. Hoeveel het er precies waren weet niemand, maar de schattingen variëren van 30- tot 140 duizend doden.
De materiële schade viel wat preciezer te berekenen.
Een overzicht: 30 banken, 36 gebouwen van verzekeringsmaatschappijen, 31 warenhuizen, 32 grote hotels, 25 grote restaurants, 75 kantoorgebouwen, 6 theaters, 18 bioscopen, 647 zakengebouwen, 2 musea,
19 kerken, 6 kapellen, 22 ziekenhuizen, 72 scholen,
5 consulaten, 1 stadsslot, 1 opera….
muziek
Inge Bollinger:
Het was een ruïne…
Je kon nergens…
Er was niet één huis, wat nog heel was.
We zijn zo door de stad gelopen: de Prager Strasse, de beróemde Prager Strasse.
Het Postamt; het hoofdpostkantoor, op Postplatz.
Daar waar de Zwinger staat bij de Postplatz.
De Opera, die ook dichtbij staat.
En de Altmarkt. Daar zijn die grote…-daar waren hele smalle steegjes- dat waren hele oude, hoge huizen -daar zijn de meeste mensen omgekomen- dat was allemaal in elkaar.
Er was níks meer herkenbaar.
Waar wás die straat ? Het was alles púin !
Want bij het Zentral Bahnhof…
Ik zeg: “Het Centraal Station, dat moeten we toch vinden kunnen ?”
Ja, we hebben het dan gevonden…
Maar… Nee…
muziek slotakkoord ‘Madame Butterfly’
Martin Visser:
Nee. Ik was niet van plan…
ik had al voor het bombardement gezegd: -want er waren wel jongens, die het hadden over ‘teruggaan’ en zo-
had ik al vóór het bombardement gezegd, toen er eigenlijk nog niks aan de hand was: “Ik wil het einde meemaken.”
-Daar ?
Dáár. “Ik wil kijken hoe de reactie is van de Duitse bevolking, aan het eind van de oorlog”.
- U hebt het meegemaakt ?
Ik heb het meegemaakt en dat is wel erg tegen gevallen -in mijn ogen.
Ik was later bij Jena terecht gekomen, bij Kospeda,
en daar was een predikant, een Evangelisch predikant, en die zei tegen mij: “Dat we overwónnen zijn… -ja, we hebben de oorlog verloren-
maar dat ze négers sturen als bezettingstroepen!”
Dát vond ie toch wel zo vreselijk…
muziek einde
(Ontvangen van Theo Uittenbogaard)