Ballade van de ter dood veroordeelden
Dit gedenkraam werd in 1947 geplaatst in de Sint Jan’s kerk in Gouda. Het is het zogenaamde Bevrijdingsglas, ter herinnering aan bezetting en bevrijding, naar een ontwerp van Charles Eyck.
In het midden Nederlandse vlaggen die weer vrij in de wind wapperen. Maar omlijst door ondermeer vliegtuigen in duikvlucht, afgebrande kerktorens, ruïnes en vernielde gebouwen, uitgehongerde mensen in vernietigingskampen en een Duitse soldaat die een document laat zien met daarop ‘’Befehl’’.
Maar mij gaat het in dit geval vooral om de regels onderaan het paneel.
Daar staat:
Gedenken hen die, toen het volk verslagen
en machtloos scheen,
de vaan der vrijheid hoog hebben gedragen,
door alles heen
Het is een strofe uit een gedicht van Yge Foppema (1901-1993). Het heet Ongenoemde Doden met als ondertitel 13 maart 1941. Dit heeft betrekking op de eerste massaexecutie in Nederland, waar op de Waalsdorper vlakte achttien mensen werden geëxecuteerd door een Duits vuurpeloton. Het was ’t eerste gedicht dat Foppema in zijn leven schreef. Het gaat zo:
Van Yge Foppema
Ongenoemde doden
13 maart 1941
Zij traden aan bij ’t eerste morgenklaren,
zonder een woord.
Zo hebben hen de knechten der barbaren
haastig vermoord:
achttien der onzen, zwijgend aangetreden
op ’t laatst bevel.
Het salvo viel. Hun strijd was uitgestreden.
God hield appėl.
Geen krans, geen vlag dekte de ruwe baren,
Geen doodsbericht
verkondt den volke wie de achttien waren
van dit gericht.
Het licht glijdt aan over de lage landen
van wad tot ven,
en wij, gebukt onder het juk der schande,
gedenken hen.
Gedenken hen die, toen het volk verslagen
en machtloos scheen
de vaan der vrijheid hoog hebben gedragen,
door alles heen,
die ’t fiere wachtwoord hebben doorgegeven
van mond tot mond:
dat eens de tirannie zal zijn verdreven
die ’t hert doorwondt.
Iedere morgen, als de zon komt rijzen
op Hollands wei,
en elke avond als het licht gaat grijzen,
gedenken wij.
Maar ’t licht in onze ogen wordt niet doffer,
noch zwak de hand,
wanneer wij denken aan hun bloedig offer
voor ’t vaderland.
Tegen de tirannie di zij bestreden,
vechten ook wij.
Naar ’t ene doel richten zich onze schreden.
Wij zweren trouw de leus die zij beleden:
Nederland vrij!
Na dit debuut bleef Yge Foppema verzetspoëzie schrijven. Hij werd opgepakt en kwam terecht in de strafgevangenis van Scheveningen, die eufemistisch Oranjehotel werd genoemd. Hij zat daar in cel 595 samen met de Haarlemmer Jan Verhagen. Hij schreef in 1943 na een lang nachtelijk gesprek met zijn celgenoot zijn beroemdste gedicht: Ballade van de ter dood veroordeelden. Het werk is opgedragen aan Jan Verhagen, die beschreven wordt In de tweede strofe .
Van Yge Foppema
Ballade van de ter dood veroordeelden
‘’God help mijn vrouw en kinderen. Ik kom wel terecht’’.
Opschrift, haastig met potlood gekrabbeld op de binnenkant van een celdeur in het Haagse Binnenhof.
Voor Jan
Een zware hand legde zich op zijn schouder
en onderbrak zijn dagelijkse gang.
Heel even ging zijn adem wat benauwder,
toen ging hij rustig mee. Hij was niet bang.
Dat dit eens komen moest , wist hij lang.
Wie die de strijd aanbindt, schuwt de gevaren?
Menig soldaat sterft in zijn jonge jaren,
maar het land riep en hij volgde die drang.
Op ’t Binnenhof heeft hij heel zacht gezegd:
Heer, help de mijnen! Ik kom wel terecht.
Er zat een jonge man in Scheveningen,
die had gesaboteerd en opgeruid,
wapens gesmokkeld en nog andre dingen,
tot hij verraden werd. Toen was het uit.
een paar cellen verder zat zijn bruid.
Zij waren altijd in elkaars gedachten,
ze wisten beiden wat hun stond te wachten:
een vonnis, en zes kogels tot besluit.
Iedere avond hebben zij gezegd:
Heer, help de ander! Ik kom wel terecht.
En in de cel daarnaast een jonge jongen
die steeds de vreugde van zijn ouders was.
Toen hij thuis was, had hij altijd gezongen,
zijn ogen waren klaar als helder glas.
Hij nam zijn leven toen hij nog maar pas
begon en lei het in de schaal der vrijheid.
Hij offerde het met dezelfde blijheid
waarmee hij door zijn jeugd gedarteld was.
Steeds heeft hij dit gebed door God gelegd:
Heer, help mijn ouders! Ik kom wel terecht.
Allen, allen: de man met grijze haren
die elke avond psalmzingt in zijn cel,
de jeugdigen, en die op rijper jaren
gehoorzamen het innerlijk bevel,
Zij stonden op hun post en wisten wel:
wij zijn gering in aantal, weinig krachtig,
de vijand is barbaars en overmachtig
en als hij toeslaat, treft zijn wraak ons fel
en het vergaat ons en de onzen slecht….
God sta hen bij! Wij komen wel terecht.
Prinsesse van Oranje, hoog verheven,
die het symbool van ons verlangen zijt,
wij weten wel: dit kost ons straks het leven,
wij zien het licht nog mar een korte tijd.
Maar als wij aanstonds vallen in de strijd
en eenzaam sterven op de hei in Haaren,
dan willen wij een laatste zucht bewaren
voor dit gebed op weg naar de eeuwigheid:
Heer, Uw soldaat, die sneuvelt in ’t gevecht,
smeekt U: Help Holland! Ik kom wel terecht.
(Haaren was een executieplaats bij Vught)
Volgens de dbnl, de digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren, is de tekst van dit gedicht in de tweede wereldoorlog enigszins verminkt. De zevende regel in de tweede strofe: ‘’ze wisten beiden wat hun stond te wachten’’ zou moeten zijn : ’’terwijl zij samen op het einde wachtten’’.
Hoe betrouwbaar dit is weet ik niet, want de dbnl meldt ten onrechte dat de tekst op het Bevrijdingsraam in Gouda uit de Ballade van de ter dood veroordeelden komt. En dat het ook hier zou gaan om een verminkte tekst. En aangezien de dbnl een instituut is met een keurige reputatie hebben veel andere instanties en bloggers dit overgenomen.
Ik zou dat waarschijnlijk ook gedaan hebben als ik niet zelf naar die kerk in Gouda was gegaan om een foto te maken.
Dezelfde regels uit het gedicht Ongenoemde doden staan overigens ook op het verzetsmonument Rustenburg in Amersfoort.
Yge Foppema bundelde zijn gedichten uit de oorlog in Spijkerschrift, mei 1940-mei 1945.
Hij kreeg er de Verzetsprijs voor letterkundigen voor.
Na het eind van de oorlog heeft hij geen gedicht meer geschreven.
Klik HIER voor alle Zoekpoëzie